|
ĐỜI SỐNG VĂN
NGHỆ
Nguồn: Văn nghệ, Hà Nội, số 37
(16-9-1989)
ÂM NHẠC: GIÁO DỤC HAY ÁP
ĐẶT?
DƯƠNG VIẾT Á
Hàng năm, cứ đến dịp kỷ niệm những ngày lịch
sử trên các phương tiện truyền thông thường phát những chương trình
ca nhạc với nội dung tương ứng. Tác dụng của những chương trình đó
là hiển nhiên vì nó đã phát huy những ưu thế và khả năng của khoa
học kỹ thuật và nghệ thuật trong việc giáo dục tư tưởng thông qua
truyền thống lịch sử. Hiển nhiên vì nó đã tận dụng tối đa chức năng
giáo dục của nghệ thuật - người nghe không cảm thấy bị giáo dục mà
như được thưởng thức nghệ thuật; và qua những rung động thẩm mỹ, cảm
xúc thẩm mỹ, trái tim người nghe được đánh thức dậy để tiếp nhận một
nội dung tư tưởng, một cách cảm nhận hiện thực nhất định. Như vậy
tính tự nguyện của người nghe được phát huy - thái độ chủ động thay
thế thái độ thụ động trong việc tiếp nhận sự giáo dục. Song, đã đến lúc nên nhìn nhận và đánh giá
lại tác dụng hiển nhiên ấy! Hình như cách làm ăn đó đã trở thành lối
mòn - một chiếc gối nhàn hạ cho các biên tập viên và người dàn dựng
chương trình! Cứ đúng đến ngày tháng ấy thì mở chương trình ca nhạc
ấy - cứ thế mà phát lên sóng truyền thanh, truyền hình. Hình như
cách làm ăn ấy không chỉ riêng trong lĩnh vực âm nhạc mà cũng xuất
hiện trong các lĩnh vực nghệ thuật khác nữa: sân khấu, điện ảnh,
nghệ thuật tạo hình - và còn trên các báo chí, kể cả tạp chí, tập
san nghiên cứu. Giá như những chương trình ấy có chất lượng thì khỏi
phải bàn, đằng này có một cái gì đó mang tính chất đối phó, chiếu
lệ, qua chuyện. Bởi thế, đã có người nó đùa rằng đấy là những chương
trình "cúng cụ". Kết quả là tác dụng giáo dục bị hạn chế, vì
thực chất đấy không phải là giáo dục mà là áp đặt, thái độ tự
nguyện, chủ động của người nghe đã không được coi trọng mà là cưỡng
bách. Ai lường hết những phản ứng diễn ra trong nội tâm người nghe?
Chán chường vì nhàm tai, khó chịu vì thấy vô bổ, thậm chí có người
chuyển sóng, chuyển kênh, hoặc tắt đài, tắt tivi - để khỏi phải
nghe, phải nhìn, chỉ trừ cái loa công cộng trước nhà thì đành chịu
vậy! Hãy thử mở một quyển lịch bỏ túi ra xem
(chưa nói đến lịch sổ tay hoặc lịch tổng hợp dày hơn và chi tiết
hơn) đủ thấy danh mục những ngày lễ, ngày nghỉ, ngày lịch sử - khá
dài và chắc là ngày càng dày thêm. Dăm bảy thôi ư? Không! Vài chục,
hoặc nhiều hơn nữa! Thử hình dung một vài trăm năm nữa sẽ ra sao?
Một năm chỉ có 365 ngày, liệu có đủ chương trình ca nhạc để giáo dục
truyền thống lịch sử không? Chắc sẽ có những ngày trùng hợp. Và liệu
phải sắp xếp chương trình ca nhạc trong những ngày ấy ra sao? Liệu
con cháu chúng ta sẽ phải chịu đựng ra sao khi phải nghe những
chương trình ấy? Đến đây thì ta thấy vấn đề giáo dục truyền
thống lịch sử bằng âm nhạc và bằng nghệ thuật - phải được đặt lại và
xem lại, nhất là trong không khí chuẩn bị cho năm 1990 sắp tới.
Trước hết cần chỉ ra nguyên nhân dẫn đến xu hướng áp đặt trong công
việc này. Có thể do quá quen với quan niệm giản đơn - và kèm theo là
thái độ e ngại thay đổi - trong công tác giáo dục tư tưởng. Có thể
do nắm độc quyền các phương tiện truyền thông, thông tin, tuyên
truyền. Có thể do nhận thức không đầy đủ về chức năng giáo dục của
âm nhạc (và nghệ thuật) và chỉ dừng lại với quan niệm - văn dĩ tải
đạo - từ thuở xa xưa. Có thể do quá quen với cách hiểu văn nghệ phục
vụ chính trị tức là phục vụ kịp thời mà có lúc đã trở thành phương
châm chỉ đạo nghệ thuật để rồi bỏ rơi mất đặc trưng nghệ thuật: chức
năng thẩm mỹ. Có thể do hiểu một cách dễ dãi về tính hiện thực trong
nghệ thuật: hiện thực là hiện lên sự thực, đúng y như thực. Lại cũng
có thể là do hiểu lầm về tính định hướng trong giáo dục tư tưởng với
sự áp đặt mang đầu óc gia trưởng, giáo điều. Có thể và có thể - song, nổi bật lên trên
những nguyên nhân đã nêu là do chưa xác định đúng đối tượng của việc
giáo dục truyền thống lịch sử qua âm nhạc và nghệ thuật. Đối tượng
giáo dục chủ yếu là ai? Câu trả lời đã rõ: lớp trẻ (thanh niên,
thiếu niên, kể cả nhi đồng). Tại sao không phải là lớp già? Với lớp
lớn tuổi (khoảng từ 50 trở lên), một ca khúc, một bản nhạc đã được
lưu hành rộng rãi vào thời điểm mà họ là những người đang hoạt động
để - làm nên lịch sử - cách mạng, kháng chiến - chỉ cần phát lên là
đủ gây sự cộng hưởng, liên tưởng trong lòng. Đây là một nét đặc
trưng phân biệt giữa hình tượng âm nhạc (có lời và không lời) với
các loại hình tượng nghệ thuật khác. Hình tượng âm nhạc chỉ trở
thành trọn vẹn, hoàn chỉnh, sống động trong trí óc, tâm hồn và trái
tim người nghe. Tác dụng khơi dậy, đánh thức, gợi mở của âm nhạc về
một không gian, thời gian, một hoàn cảnh cụ thể, một kỷ niệm cụ thể
- thật đặc biệt mạnh mẽ. Cùng tác phẩm âm nhạc ấy, với lớp trẻ ngày
nay, chưa có bề dày của vốn sống, chưa tắm mình trong không khí của
thời điểm xuất hiện tác phẩm, chưa có kỷ niệm gắn với tác phẩm - nói
chung là chưa có cái vốn lịch sử cụ thể - thì nó chưa tạo nên sức
mạnh cộng hưởng - lại cũng là điều hiển nhiên. Trong quá trình thưởng thức âm nhạc, đã có
trường hợp một tác phẩm gây được những rung động hết sức mạnh mẽ
không phải vì giá trị đích thực của bản thân tác phẩm mà nằm ở ngoài
tác phẩm - người nghe, một chủ thể đầy năng động trong việc tiếp
nhận, đã chắp cánh cho tác phẩm bay cao, bay xa hơn. Tác phẩm âm
nhạc lúc này hầu như dừng lại với tính cách một chất xúc tác để cho
sức tưởng tượng liên tưởng trong đầu óc người nghe trỗi dậy. Sức
sống dai dẳng của nhạc vàng, với một số người nào đó thuộc vào dạng
này. Trong số những tác phẩm thường được đưa vào chương trình ca
nhạc nhằm giáo dục truyền thống lịch sử không phải là không có những
tác phẩm chỉ dừng lại ở giá trị lịch sử và như một tư liệu lịch sử.
Đưa đến với lớp trẻ một chương trình ca nhạc xô bồ và áp đặt như vậy
sẽ không có tác dụng - nghĩa là không vào lòng người nghe, là điều
dễ hiểu. Vì rằng, bất cứ một tác phẩm nghệ thuật nào khi đi vào lòng
người đều phải vượt qua cửa ải - sức ì, sức phản kháng - của người
thưởng thức. Huống nữa là một chương trình ca nhạc mang nội dung
giáo dục thì lại càng cần tinh tế, tế nhị đến chừng nào! Một câu hỏi nữa
cũng cần đặt ra: việc nhắc lại truyền thống lịch sử nhằm mục đích
gì! Thiếu gì trường hợp tìm đến với quá khứ để nhấm nháp, tự thưởng
ngoạn và kể cả để ẩn náu hoặc thoát ly hiện tại? Nghệ thuật lãng mạn
chủ nghĩa là một ví dụ cụ thể. Mác đã viết một đoạn hay về điều này:
bắt chước những người đã mất để ca ngợi những cuộc đấu tranh mới chứ
không phải là vụng về lặp lại những cuộc đấu tranh cũ, là để khuếch
đại trong trí tưởng tượng cái nhiệm vụ phải hoàn thành chứ không
phải là để trốn tránh nhiệm vụ đó bằng cách ẩn nấp trong thực tế, là
để lại tìm ra cái tinh thần của cuộc cách mạng chứ không phải để
triệu cái bóng ma của nó hiện về một lần nữa. (Về
văn học và nghệ thuật, Nxb Sự thật,
1954). Vả chăng cũng không nên chia cắt quá tách
bạch đến mức siêu hình giữa quá khứ và hiện tại. Thời gian lịch sử
là một chuỗi liên tục mà sự chia cắt thành từng đoạn chỉ là quy ước.
Chẳng phải hát về một dòng sông, một cánh đồng, một mối tình, một
nỗi đau cũng giúp cho người nghe yêu nhà, yêu nước hơn, vững bước
trong hiện tại để tiến đến tương lai đó sao? Tất nhiên là không thể
đồng nhất giữa một tác phẩm mang một nội dung về truyền thống lịch
sử (quá khứ) với một tác phẩm hiện đại và đương đại, song cũng nên
nhìn nhận cái hiện đại, đương đại lại tiếp nối của cái truyền thống
lịch sử ở một cấp độ cao hơn. Vấn đề là phải đầu tư công sức, tiền của
trên hết là đầu óc, trí tuệ cho các chương trình ca nhạc vào dịp
những ngày lễ, ngày kỷ niệm - có thể cần có lời dẫn dắt, giới thiệu,
có thể cần gắn thêm thơ ca, có thể cần phải có kịch bản - nói chung
là cần phải có đạo diễn chương trình ca nhạc (cũng như đã có đạo
diễn chương trình truyền hình) và cần được định danh. Mặc khác, cũng
cần phải có sự chọn lọc lại: trong một gia tài các tác phẩm âm nhạc
ra đời - rất nhiều - còn đọng lại được bao nhiêu tác phẩm nghệ thuật
có giá trị đích thực? Từ đó mà đầu tư vào việc dàn dựng lại tác phẩm
cho xứng đáng là một tác phẩm nghệ thuật. Để thấy một số tác phẩm
được dàn dựng lại xuất hiện. Song cái thiếu ở đây không phải về kỹ
thuật, thủ pháp, tay nghề - mà lại là trái tim. Xin chớ vội nghĩ
rằng với cái vốn kiến thức, vốn nghiệp vụ về âm nhạc là đủ làm sống
lại cái hồn của những tác phẩm thuộc về lịch sử. Các nghệ sĩ biểu
diễn cũng cần và rất cần phải sống với tác phẩm. Người công tác giáo
dục (truyền thống lịch sử) phải là người được giáo dục đầu tiên. Trái tim mình có lửa mới có thể nhóm lửa
trong trái tim người khác. Đó cũng là sứ mệnh thiêng liêng của người
nghệ sĩ - từ biên tập viên, diễn viên cho đến đạo diễn chương trình
ca nhạc. Nguồn: Văn nghệ,
Hà Nội, số 37 (16-9-1989) 23-10-2021 |