|
ĐỜI SỐNG VĂN
NGHỆ Nguồn: Văn nghệ, Hà Nội, số 10 (11-3-1989)
THƠ VÀ
SỰ PHÁT TRIỂN
Tường thuật của
PHẠM TIẾN DUẬT
Thơ Việt
Nhà thơ
TẾ HANH, chủ tịch Hội đồng Thơ đã nói lời mở đầu, gợi mở những vấn
đề cần được bàn bạc và anh cho rằng kết quả của cuộc thảo luận này
sẽ giúp Hội đồng Thơ trong việc hoàn chỉnh bản báo cáo của Hội đồng
sẽ đọc tại Đại hội Nhà văn Việt Nam lần thứ IV sắp tới. Tiếp đó, nhà
văn Nguyễn Đình Thi đã nói lên sự quan tâm đặc biệt của anh cũng như
của đồng nghiệp về các vấn đề nội dung nghề nghiệp sẽ được đem ra
bàn bạc, kết luận và gợi mở trong Đại hội tới. Bởi vậy, để có chất
lượng cao trong các buổi thảo luận của Đại hội, rất cần đến nhiều ý
kiến đa dạng tham gia đánh giá và nhận định cũng như bàn bạc, tháo
gỡ trong từng chuyên ngành, trong đó có thơ. Anh cũng nói lên ý nghĩ
của mình về nền thơ của ta nói riêng và văn học của ta nói chung.
Nhà thơ
NGÔ VĂN PHÚ, phát biểu trên hai góc độ, với tư cách người viết nhìn
nhận lại chặng đường thơ đã qua, và với công việc của người làm xuất
bản nói về cái khó và cái cần tháo gỡ trong việc xuất bản thơ.
Nhà thơ
TRẦN LÊ VĂN đã đánh giá rằng: sau Đại hội toàn quốc lần thứ VI của
Đảng, thơ ca có bước chuyển rõ rệt. Sau khi khái quát lại về những ý
kiến đánh giá khác nhau về phong trào thơ, anh vẫn nghiêng về ý kiến
thơ đang phát triển với những hào hứng mới. Nhiều người tự bỏ tiền
ra in thơ. Thậm chí, có người không đủ tiền vốn đã bán cả xe đạp
đang đi, nhận đứng trông xe đạp để lấy tiền in thơ, vay nợ để in
thơ. Điều ấy chứng tỏ người ta sẵn sàng "tử vì đạo" như thế nào, sức
mạnh của thơ mê người như thế nào. Nhà thơ Trần Lê Văn đã kể ra hàng
loạt ví dụ cảm động về các nhà thơ trẻ sống vất vả để dồn sức cho
nghệ thuật và cuối cùng cũng có được những tập thơ ra đời. Anh cho
rằng đánh giá những tập ấy hay, hay là chưa hay, còn tùy mức độ
nhưng nhìn chung chất lượng chung là đáng mừng. Anh cũng kiến nghị
tờ tuần báo Văn nghệ nên tiếp tục tăng cường mục điểm sách,
phê bình sách để đông đảo nhà thơ già và trẻ đều được giới thiệu,
chứ không bị sa vào tình trạng "im lặng đáng sợ" như trước đây. Anh
cũng kiến nghị phải sớm uốn nắn các lệch lạc trong cách nhìn, cách
đánh giá và đặc biệt coi trọng phần thơ nói riêng và văn học nói
chung dành cho nhà trường.
Nhà thơ
HOÀNG MINH CHÂU mở đầu bài nói của mình bằng sự định vị lại những
tiêu chí đánh giá với tác giả và tác phẩm thơ. Từ việc định vị lại
ấy, anh nhìn lại chặng đường đã qua của thơ với những đối chiếu và
suy ngẫm bằng chính kinh nghiệm của riêng mình.
Nhà thơ
NGUYỄN XUÂN SANH phát biểu với nhận định tổng quát là "Thơ ta hiện
nay có nhiều đổi mới". Anh nói: "Đọc thơ nhau mấy năm nay, tuy còn
nhiều mặt vụng về, sống sượng, dần đều, thiếu chiều lắng sâu, thiếu
rõ ràng trong góc đứng nhưng cái ca ngợi lòa nhòa bớt dần và bớt
khá. Thơ chúng ta đã bắt đầu muốn đặt thành những vấn đề của đời và
của sự sống, tự đặt vấn đề cho mình là người sáng tạo và cho trang
giấy mình viết". Từ nhận định ấy, nhà thơ Nguyễn Xuân Sanh đã đi vào
các ví dụ cụ thể và các luận cứ của anh được dẫn giải có sức thuyết
phục.
Nhà thơ
VÂN LONG mở đầu lời phát biểu bằng cách nói khiêm nhường rằng anh
chỉ nghĩ người đang bơi nói về dòng chảy, chứ không bình xét thơ như
một nhà phê bình. Anh cũng nhận thấy một sự phát triển khá ồ ạt số
lượng thơ trên báo, trên sách. Ở đây, Vân Long chỉ thấy một sự quá
đà nào đó đang diễn ra trong phong trào thơ. Chẳng hạn, nếu như
trước đây thơ ca hơi nghiêng về ca tụng cái hay cái đẹp thì chặng
vừa rồi lại hơi nghiêng về việc khai thác cái tiêu cực. Chẳng hạn,
nói như trước đây hơi nghiêng về cái chung, nghiêng về các sự kiện,
thì vừa rồi thơ ca lại quá sa đà vào khai thác tâm trạng, thậm chí
có tâm trạng giả nữa. Về mặt hình thức, nhà thơ Vân Long thấy rằng
sự thay đổi về hình thức, từng cá nhân là chuyện khác nhưng nói
chung lứa tuổi trên 50 thay đổi hơi chậm, ngược lại anh em trẻ lại
hơi quá nghiêng về hình thức đến mức với một số trường hợp trở thành
bệnh hình thức. Anh cho rằng thơ phát triển phong phú nhưng những
bài thật hay cũng chưa nhiều. Nhận định một cách tổng quát, Vân Long
cho rằng nếu gạt bỏ đi phần quá đà thì thơ ca ta vẫn còn có một cái
gì đấy đáng hy vọng. Ở đây, anh cũng biểu dương tuần báo Văn nghệ
đã mở rộng sự cho phép thơ một cách đáng mừng. Quan niệm thơ
của tờ báo (tất nhiên là phải trừ đi phần quá đà mà tờ báo cũng có)
đã có ảnh hưởng tốt đến phong trào, chi phối tốt đến quan niệm biên
tập thơ của nhiều tờ báo khác.
Nhà thơ TRẦN NINH HỒ trong bài phát biểu sinh động của mình cũng đã
vẽ ra bức tranh toàn cảnh về sự phát triển vừa đáng vui mừng, vừa
đáng lo lắng trong mấy năm qua. Anh không chỉ dừng lại ở sự đánh giá
mà đã kịp thời rút ra những ý nghĩ, những bài học từ thực tiễn sinh
động ấy.
Buổi
thảo luận vui hẳn lên khi nhà thơ nữ PHAN THỊ THANH NHÀN phát biểu.
Chị nói ngắn nhưng rõ ràng, dứt khoát. Có thể tóm tắt ý của Phan Thị
Thanh Nhàn như sau: Ý kiến của chị có thể không giống ý kiến của mọi
người và cũng có thể mọi người cho là lạc hậu. Rằng chị rất quan tâm
đến công cuộc đổi mới của toàn xã hội mà cả nước đang thực hiện.
Nhưng thơ là lĩnh vực nghệ thuật lâu bền phải được nhìn nhận trong
sự lâu bền. Cho nên không nên nêu khẩu hiệu đổi mới trong thơ.
Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương, Tú Xương, Nguyễn Khuyến,
Nguyễn Bính có bao giờ cũ đâu. Phải bàn đến cái hay chứ sao lại bàn
đến đổi mới thơ. Cho nên sự tranh cãi, sự nhốn nháo vừa qua là đáng
tiếc, là vô bổ, chỉ đem đến những cuộc cãi lộn khốc liệt trong văn
chương một cách không cần thiết.
Nhà thơ
NGUYỄN BAO thấy rằng thời gian, bên cạnh sự lạm phát về đồng tiền,
thơ ca cũng có sự lạm phát. Sau khi nói lên những quan sát của mình
đối với dòng chảy chính của thơ ca, nhà thơ Nguyễn Bao cho rằng ở
đâu tồn tại sự hồn nhiên, sự giản dị thì ở đó có thơ hay. Thơ ca là
quy luật của trái tim; từ trái tim đến với trái tim. Cho nên, bên
cạnh những thời gian tiếp tục có thơ hay thì ở một số cây bút khác,
phần đông là anh em trẻ, thơ ca lại sa vào cầu kỳ. Dù có viết theo
trường phái nào đi nữa thì thơ ca cũng phải bắt đầu bằng sự rung
động. Nguyễn Bao nhắc lại chữ mà Xuân Diệu ngày trước rất hay dùng
là phải trở lại quy luật giá trị, không thể hạ thấp tiêu
chuẩn thơ. Anh cũng để thì giờ thích đáng để bàn về bạn đọc và trách
nhiệm của người làm biên tập ở các tờ báo.
Ý kiến
của Nguyễn Bao cũng là ý kiến kết thúc buổi sáng thảo luận liên tục
không nghỉ.
Mở đầu
buổi chiều là ý kiến của anh HÀ MINH ĐỨC. Anh cũng nhận thấy một
chuyển động đáng kể trong phong trào thơ. Tuy nhiên, không thể nhìn
sự đổi mới này theo kiểu chung chung mà phải nhìn bước chuyển tùy
theo mức độ ở từng người viết, ở từng phong cách viết. Nếu như trước
đây vấn đề định hướng được nêu ra đối với một phong trào hay với một
mảng đề tài lớn nào thì nay vấn đề định hướng phải đặt ra với từng
người. Anh biểu dương cái ưu điểm của thơ ở chặng đường vừa qua là
sự cởi mở cả về nội dung, cả về hình thức. Cái tôi được tự khẳng
định mình cũng là một bước đáng ghi nhận. Về lực lượng cầm bút, anh
thấy ở lứa tuổi nào cũng có những cố gắng như lực lượng các nhà thơ
lớp tuổi chống Mỹ vẫn là những tác giả có nhiều sáng tác hay. Anh Hà
Minh Đức cũng nói tới những nhược điểm của thơ ở chặng đường vừa
qua. Anh cho rằng thơ tham gia chống tiêu cực chưa hay. Thơ khai
thác cái tôi, tâm trạng còn có người có bài cầu kỳ, ồn ào. Anh cũng
đề cập lĩnh vực phê bình thơ và vị trí của nó đối với nhà trường.
Nhà thơ Trần Lê Văn trao đổi lại đôi ý về ý kiến của Phan Thị Thanh
Nhàn. Anh cũng đồng ý với ý chính của nữ thi sĩ, nhưng theo anh, nói
như thế là hơi cực đoan. Rõ ràng sự đổi mới mà mọi người đang nói
tới là điều cần thiết, bởi một sự thật ai cũng thấy là thơ ca chặng
vừa rồi rõ ràng là có cởi mở hơn, các gò bó ràng buộc bớt đi chẳng
hạn. Trần Lê Văn cũng nêu ý kiến đồng tình với Nguyễn Bao về sự cần
thiết phải đòi hỏi sự hồn nhiên ở trong thơ. Anh cũng nhấn mạnh việc
cần ủng hộ nhiều cách viết khác nhau, khuyến khích mọi khuynh hướng
thơ của mọi lứa tuổi.
Nhà thơ
PHẠM HỔ ngay từ câu chuyện đầu tiên đã nhắc đến Xuân Diệu. Anh nhắc
lại câu nói mà Xuân Diệu hay nói với anh em trẻ rằng "thơ khác, thơ
tân văn khác". Từ ý ấy, anh Phạm Hổ nhấn mạnh lại tiêu chuẩn nghệ
thuật phải là tiêu chuẩn đầu tiên để đánh giá thơ ca. Thơ có thể là
thơ chống tiêu cực, nhưng trước hết và cũng là sau cùng, thơ phải là
thơ cái đã. Anh nhấn mạnh đến một việc khác hết sức quan trọng là
làm sao để thơ có thể đến với đông đảo người đọc. Từ những dẫn chứng
cụ thể, nhà thơ Phạm Hổ lưu ý rằng, bên cạnh sự phát triển về số
lượng phải nói tới sự đi xuống của vị trí thơ. Cái lỗi trước hết là
ở các cơ quan xuất bản và báo chí. Chẳng hạn, năm qua, 1988 là năm
mất mùa của thơ viết cho thiếu nhi. Đấy là nhìn trên mặt sách, mặt
báo. Thực tế thì phong trào thơ thiếu nhi nói riêng và thơ nói chung
không sa sút mà còn tiến lên. Chính các quan niệm thiên về thương
mại đã kéo thơ đi xuống.
Nhà thơ
HOÀNG TRUNG THÔNG ghi nhận là có một sự đổi mới trong thơ nhưng
không phải sự đổi mới một lúc mà phải qua các giai đoạn lịch sử thơ
có đổi mới về cả nội dung và hình thức. Sau khi đưa ra những ví dụ
để thấy rằng ở mỗi chặng đường khi có sự sang trang của lịch sử thì
cũng có điều kiện để thơ sang trang, nhà thơ đồng thời là nhà lý
luận văn học. Hoàng Trung Thông đi đến kết luận rằng, khi nói đến
đổi mới trong thơ, trước hết là đổi mới về tâm hồn, đổi mới về tình
cảm rồi mới đến đổi mới về phong cách và sự diễn đạt cho phù hợp với
cái mới trong tâm hồn và tình cảm.
Nhà thơ
BẰNG VIÊT đặt câu hỏi là hiện nay, bằng thực tiễn của người đọc hiện
nay, có nên nói dân tộc ta là dân tộc yêu thơ hay không. Anh đưa ra
các dẫn chứng có sức thuyết phục về các thị hiếu hiện nay của thanh
niên, về sự rối loạn đáng kể trên thị trường sách. Bằng Việt nhấn
mạnh đến điều này trong lòng tin về một dân tộc có bề dày văn hóa
nhưng chính vì thế trách nhiệm càng phải rất cao đối với những người
làm công tác xuất bản và báo chí và những người làm công tác văn hóa
nói chung. Bởi vậy phải khôi phục lòng yêu thơ trong công chúng;
khôi phục lòng yêu thơ, cũng có nghĩa là khôi phục các giá trị về
cái đẹp, cái e ấp, cái kín đáo, tinh tế, thâm trầm vốn có trong văn
hóa dân tộc. Và, muốn thế, không có gì khác hơn điều cuối cùng là
phải có thơ hay.
Nhà thơ
Phạm Tiến Duật cũng đồng ý với các ý kiến cho rằng nền thơ ta đang
có bước chuyển rất đáng mừng nhưng cũng không phải không có gì băn
khoăn. Nếu nói đến đổi mới ở đây là nói trên cả hai nghĩa: cái mới
như một sản vật sáng tạo có tính chất đơn nhất, không lặp lại. Thơ
hay thuở trước vẫn mới là theo nghĩa đó. Và ở đây cái hay và cái mới
trong nghệ thuật có sự đồng nghĩa như chị Nhàn đã nói. Và sự đổi mới
trong ngành thơ theo nghĩa thứ hai là sự đổi mới về cả nội dung,
hình thức thơ, cơ chế xã hội bao quanh và sự dấn thân của chính nhà
thơ trước số phận và con đường đi của những người cùng thời. Phạm
Tiến Duật cũng góp thêm về sự chuyển hướng nào đó trong nội dung thơ
mấy năm vừa qua. Dường như thơ, từ vị trí cái ta, chuyển sang
cái tôi, từ sự hướng ngoại chuyển sang hướng nội?
Bề ngoài thì có vẻ là như vậy. Nhưng thơ với đúng nghĩa của nó, từ
xưa đến nay bao giờ cũng từ cái tôi cả. Những bậc tiền nhân của ta
và của các dân tộc bạn, dù có bị giăng vây trong mọi sự hà khắc khác
nhau thì cái tôi trong thơ vẫn hiện ra. Không có cái tôi thì làm sao
hình thành một phong cách thơ được? Tuy nhiên, cái tôi có ba bảy
đường thiện ác, vậy hay dở, lành dữ còn tùy ở những trường hợp cụ
thể.
Nhà thơ
HỮU THỈNH trích dẫn ý kiến khác nhau của một số cây bút thơ. Rằng
người này đòi hỏi thơ phải trí tuệ hơn, nhiều tình cảm quá; người
khác lại cho rằng thơ ta phát triển không kinh qua một giai đoạn nào
đó nên đã bỏ qua trừu tượng, bỏ qua siêu thực là điều thiệt lớn. Ý
kiến về thơ thật là khác nhau. Nhà thơ Hữu Thỉnh trích dẫn những ý
kiến ấy một cách rất bình tĩnh. Anh nói rằng, đằng sau ta, may mắn
thay lại có cả một nền thơ đã trở thành cổ điển, không thua kém ai,
đảm bảo cho ta. Nguyễn Du chẳng hạn, ông vừa hiện thực lại vừa siêu
thực, vừa tình cảm lại vừa trí tuệ. Vậy, theo anh, cái hay vốn dĩ
không phân tuyến. Sự phân tuyến vội vàng trong văn học dễ đi đến sự
sơ lược. Cái đáng quan tâm là làm sao để có thơ hay hơn. Thơ hay thì
nó sẽ tự nhiên đi vào đời sống. Thơ nói điều thiện và điều ác là
chuyện xưa mà cũng là chuyện nay. Anh nhấn mạnh lại điều này trong
khi bàn đến đổi mới trong thơ, có lẽ bên cạnh sự cấp bách đổi mới về
điều kiện của thơ, phải chống nóng vội để gìn giữ những giá trị lâu
bền của chính thơ ca.
Nhà thơ
VŨ QUẦN PHƯƠNG, bằng ý kiến của mình, muốn có một sự trầm lắng bình
tĩnh trong sự nhìn nhận đánh giá phong trào, bi quan đã chẳng nên mà
bốc đồng lại càng không nên. Anh nói đến giá trị thực, được sàng lọc
qua typo, bằng mắt và bằng thời gian. Anh cho rằng không nên kết
luận sớm quá về dân mình có yêu thơ hay không. Bên cạnh việc in ấn
và thị trường sách phát triển đa dạng mà anh cho là điều khó tránh,
Vũ Quần Phương kiến nghị nên có một quỹ bảo hiểm cho thơ. Nến
tập thơ nào thật hay, đáng in, có quỹ ấy thì mới dám mạnh tay. Ý
kiến độc đáo này được nhiều nhà thơ tỏ ý tán đồng.
Nhà văn
XUÂN THIỀU trước đây đã in nhiều thơ và chặng sau anh ngả hẳn sang
văn xuôi, cuối buổi cũng đã tham gia góp ý. Anh đánh giá thiên chức
thơ như sự kỳ diệu mà Hegel đã suy tôn. Anh đồng tình với nhiều ý
kiến cho rằng thơ đang phát triển sinh động đáng mừng nhưng vì thế
trách nhiệm của các cơ quan xuất bản và báo chí là rất quan trọng. Nhà thơ TẾ HANH hoan nghênh kết quả một ngày thảo luận sôi nổi và kết quả, nhiều ý kiến làm chúng ta phải tiếp tục suy nghĩ và trao đổi.
Nguồn: Văn nghệ, Hà Nội, số 10 (11-3-1989)
|